با توجه به ماهیت و ویژگی های اساسی اتاق تمیز که در زمینه کنترل هوا و دما و ... است، به موضوع طراحی و اجرای اتاق تمیز بیشتر از لحاظ تاسیسات الکتریکی و مکانیکی پرداخته شده است در حالی که در کنار مسائل تاسیسات الکتریکی و مکانیکی، چگونگی معماری اتاق تمیز و دسترسی به آن و ارتباط با بخش های دیگر نیز در عملکرد آن و بهینه سازی و کاهش مصرف انرژی می تواند بسیار تاثیرگذار باشد. یکی از اقدامات مهم در طراحی اتاق تمیز بررسی جریان حرکت اطراف اتاق تمیز به منظور ارزیابی گزینه بهینه برای پیروی از مقررات، عملکرد کار آمد و به حداقل رساندن آلودگی است. این اقدامات اغلب برای جلوگیری از عبور آلودگی از طریق استفاده از راهروهای مشترک برای عبور ضایعات، افراد، مواد اولیه و محصولات تمام شده استفاده می شوند. گونه های مختلف طراحی اتاق تمیز نیازمند به قواعد متفاوتی جهت طراحی و طرح بندی این فرایند است.

تعدادی از مسائل مهم در طراحی و اجرای اتاق های تمیز موارد زیر هستند:

-فشار مثبت و منفی ،دما و رطوبت

-تعداد دفعات تعویض هوا و کنترل ذرات حجم دار

-روشنایی ها

-پوشش نیروی کار و حرکت آن ها

-مواد و مصالح مورد استفاده در ساختمان

-چیدمان ماشین الات و تجهیزات مورد نیاز

-پیش ورودی ها و الزامات آن ها

همان طور که بیان شد تعدادی از مسائل مرتبط  به حوزه تاسیسات الکتریکی و مکانیکی است و گروه هایی نیز مربوط به حرکت، رفتار و پوشش کاربران می باشد. عوامل معماری نیز در کنار سایر عوامل نقش مهمی در طراحی بهینه اتاق تمیز دارند.

عوامل معماری را می توان در بخش های زیر بررسی کرد:

-جانمایی فضا 

-دسترسی و کنترل ورود

-ویژگی ابعادی فضا 

-سیرکولاسیون داخلی و خارجی فضا

-چیدمان تجهیزات

-مواد و مصالح سازنده فضا

-ویژگی های اجزای ساختاری فضا(درها، پنجره ها، دریچه ها و ...)

ویژگی های هندسی فضا

اتاق تمیز باید یک فضای هندسی ساده (مربع یا مستطیل) با کمترین میزان گوشه ها و لبه ها باشد. از این رو فضاهایی با هندسه پیچیده به هیچ عنوان قابل قبول نیستند. حتی شیوه چیدمان تجهیزات و مبلمان باید کمترین فضای مرده را ایجاد کند و چیدمان آن تا جای ممکن طوری باشد که جلوی جریان هوا را نگیرد. و در همه نقاط امکان جریان هوا وجود داشته باشد به عبارت دیگر یک مسیر مشخص از ورودی و خروجی در اتاق تمیز وجود داشته باشد.

دسترسی و کنترل ورود

یکی از مسایل بسیارمهم در طراحی معماری اتاق های تمیز دسترسی و کنترل ورود و خروج آن است. ورود به اتاق تمیز اغلب از طریق فضاهای جانبی (اتاق های تعویض لباس) و مواد اولیه و محصولاز طریق دریچه ها (P.B,T.B )صورت می گیرد. به هر حال باید ورود مواد و افراد به شیوه ای باشد که امکان کنترل آلودگی و کمترین احتمال ورود آلودگی وجود داشته باشد.در ادامه تعدادی از روش های کنترل آلودگی در ورود معرفی شده است.

- پرده هوا در اتاق تمیز : پرده هوا یک جریان نازک دایمی هوا است که در سطح درب ارتباطی فضای دارای تهویه مطبوع هوا را سیرکوله می کند. این پرده هوا از نفوذ هوای خارج با شرایط نامطبوع به داخل به وسیله ایجاد یک لایه جریان هوای اجباری روی تمام دهانه درب که سرعت و ضخامت لایه با توجه به شرایط درب تعیین می شود جلوگیری می کند.

- سدهای هوایی اتاق تمیز : برای جلوگیری از نفوذ و ورود هوای آلوده خارج به اتاق تمیز و همچنین جلوگیری از کاهش فشار مثبت اتاق تمیز در اثر رفت و آمد افراد، فضاهای واسطه ای به نام سد های هوایی یا ایرلاک در نظر گرفته می شود. ایرلاک ها به صورت اتاق هایی در میان اتاق تمیز و خارج در نظر گرفته می شود که فشار هوای ایرلاک فشاری بین فشار مثبت اتاق تمیز و فشار هوای محیط در نظر گرفته می شود، که سد هوایی نامیده می شود.

- اتاق تمیز فرعی کمکی: در اطراف اتاق تمیز اصلی اتاق تمیز فرعی دیگری نیز وجود دارد و نوع آن ها با توجه به نوع محصول تولید شده در اتاق تمیز و پیچیدگی کار متغیر است. برای مثال اتاق رختکن پرسنل که برای در آوردن و پوشیدن لباس هایشان به هنگام ورود و خروج به اتاق تمیز اصلی است. گاهی از سدهای هوایی  Air Lock و یا  Air Shower نیز در بین اتاق ها استفاده می شود.

 -دوش هوا: دوش هوا در نقاط ورود به اتاق تمیز، آلودگی ذرات لباس پرسنل از بین می برد. اتاق ممکن است شامل فیلترهای هپا ، درب به هم پیوسته، یک سیستم هوا دوباره در گردش و نازل هوا در الگوهای مختلف که از طریق آن فیلتر هوا بر روی پرسنل در حمام دمیده می شود، باشد. جابجایی جریان هوا اطراف کارگران آلودگی ذرات ناشی ازلباس کارگران را برطرف می کند.

ویژگی های اجزای ساختاری فضا

-پانل های شفاف / پنجره ها: دید وسیع به مجموعه می تواند به بازدید کنندگان جهت درک سریع فرایند بدون نیاز به ورود به اتاق تمیز کمک کند که مزایای عملیاتی زیادی خواهد داشت. محل نصب و راه اندازی آن ها باید در قسمت هایی قرار گیرند که تماسی با تجهیزات مکانیکی و الکتریکی ساختمان نداشته باشند و یا تجهیزات دید را مسدود نکند. علاوه بر این عواملی نظیر اندازه و تراز کردن اتصالات نیاز است تا در نظر گرفته شود.

پنجره ها نباید به بیرون باز شوند و فقط برای دیدن و عبور نور باشد.

-درها(بازشوها): انواع مختلفی از درها از نظر اندازه و پوشش وجود دارد و انتخاب آن ها بستگی به فرایند تولید دارد. انواع مختلف ان ها شامل پوشش لمینت، پوشش کپسولی،پوشش فلزی ، شیشه های پلاستیکی GRPتقویت شده است. همه این موارد نیازمند به حفاظت از آسیب در برخورد تجهیزات هستند.

 در اتاق تمیز درب ها و پنجره ها باید  با دیوار کنار و چارچوب درب هم باد و سطح باشد.

-پوشش دیوار -کف -سقف: انواع مختلفی از پوشش های دیوار را می توان انتخاب کرد و انتخاب آن بستگی به تجهیزات مورد استفاده دارد. وینیل ،رنگ اپوکسی و رنگ امولسیون در تمام سایت معمولا پس از نصب و راه اندازی کامل استفاده می شود و بسته با استفاده غالب در اتاق تمیز انتخاب می شود. پنل ها یا دیوارهای (جی.آر. پی) به صورت پیش ساخته هستند و نیاز به کارهای تکمیلی در سایت دارند و در مراحل اولیه برنامه ساخت نصب می شوند .پوشش های کف بسته به تجهیزات مورد استفاده و میزان عبور و مرور بر روی آن ها انتخاب می شود. گزینه های قابل استفاده تنوع زیادی داشته و شامل وینیل ، رنگ اپوکسی ،ملات اپوکسی یا فولاد ضد زنگ هستند که هر کدام هزینه های خود را دارد. کلید موفقیت در ساخت کف مناسب و بدون مشکل و طولانی مدت انتخاب درست، آماده سازی اصولی پایه  و بستر کف سازی و همچنین کاربرد درست پوشش هاست.

امکان راه رفتن روی سقف گزینه ای پر هزینه برای سقف خواهد بود. این می تواند یک پلت فرم دسترسی در طول ساخت و ساز برای نصب چراغ ،توری(جلوی پنجره) و اتصالات ارائه دهد. می تواند امکان سرویس دهی و تغییرات در فیلترها ،لامپ ها را در اینده بدهد و درنهایت می تواند یک گزینه بلندمدت مقرون به صرفه باشد.پلاستر برد به همراه پوشش رنگ می تواند گزینه مناسب و به صرفه ای باشد و طیفی از پوشش ها قابل استفاده هستند از جمله رنگ امولسیون ،رنگ اپوکسی، پوشش (جی .آر. پی) یا وینیل .

از جمله معایب بسیار مهم نیاز به دسترسی از طریق پانل ها برای رسیدن به دریچه های HVAC است. صفحات فلزی مشبک دسترسی مناسی برای تعمیر و نگهداری در سقف ایجاد می کند. اما در صورت وجود فشار مثبت در اتاق تمیز نیاز به درزبندی دارند. در مجموع صفحات پلاستر برد با پوشش پی.وی.سی به صورت مشبک راه حل مقرون به صرفه دیگری است و سهولت دسترسی به سقف و تعمیر و نگهداری را بیشتر فراهم می کند .اما این مورد نیز در صورت وجود فشار مثبت یا منفی در اتاق تمیز به درزبندی نیاز دارد.

انواع کفپوش ها در اتاق های تمیز بسته به سطح تمیزی مورد استفاده قرار می گیرند.کفپوش هایی که برای دسترسی مورد استفاده قرارمی گیرند، متشکل از پانل های جامد و یا سوراخ و یا با فاصله از کف است. هوا می تواند از طریق پنل دیواری و در مساحت طبقه به اتمام رسیده در جریان باشد.برای جلوگیری از تجمع آلودگی در کفپوش های وینیل درزها باید درزگیری شوند. این مواد مناسب برای سایت های تولید با کیفیت بالا در نظر گرفته شده اند. رایج ترین ورق مورد استفاده در اتاق های تمیز، ورق وینیل است که از کنترل بالاتری برخوردار است. به دلیل همگن بودن مواد این ورق ،وینیل جامد نسبت به سایر کفپوش ها ترجیح داده می شود. در واقع این مواد به صورت رول  عرضه شده و به منظور کاهش فاصله، ترک و شکاف قرار می گیرد. با استفاده از مواد اتلافی(پخش کننده) یا رسانا مانند کف های لاستیکی مقاوم در برابر مواد شیمیایی آزاد از پی وی سی، آزبست و هالوژن می توان آسیب های ناشی از تخلیه الکترواستاتیکی را کنترل نمود. 

منبع:اصول طراحی معماری اتاق تمیز در صنعت داروسازی لیلا میرسعید استادیار گروه معماری،دانشگاه آزاد اسلامی واحد گنبد کاووس فصلنامه علمی تخصصی مهندسی و مدیریت ساخت

بازخوردها